شب یلدا؛ جشن تولد مهر و نور
شب یلدا؛ جشن تولد مهر و نور
شب یلدا شبی است که اغلب ما از آن خاطرات شیرینی داریم. از دیرباز، خانوادهها و دوستان در این شب دور هم جمع میشدند و جشن میگرفتند. اما چرا ما شب یلدا را جشن میگیریم؟ اصلاً مگر شب نماد تاریکی نیست؟ پس چرا طولانیترین شب سال را جشن میگیریم؟
در این مقاله، به ایران باستان برمیگردیم و ریشهٔ شب یلدا، آداب و رسوم آن و فلسفهٔ خوردن انار، فال گرفتن و دیگر سنتها را از گذشتههای دور تا امروز مرور میکنیم.
ریشههای تاریخی شب یلدا
در دوران ایران باستان، ایرانیان دقیقترین تقویم و نظام گاهشماری را داشتند که با نظم فصلها هماهنگ بود. شب یلدا هم از نظر نجومی و هم از نظر آیینی جایگاه ویژهای نزد مردم داشت.
فاصلهٔ میان یکم دی تا دهم بهمن را «چلهٔ زمستان» مینامیدند.
این چهل روز با جشن شب یلدا آغاز و با جشن سده و برافروختن آتش پایان مییافت.
به همین دلیل، یلدا که آغاز این دوره بود، «شب چله» نیز نام گرفت.
شب دگرگونی زمستانی
شب یلدا همان شب دگرگونی زمستانی است، رویدادی نجومی که در آن خورشید به پایینترین نقطهٔ خود نسبت به نیمکرهٔ شمالی میرسد. برای ما و بسیاری از کشورهای نیمکرهٔ شمالی، این شب، کوتاهترین روز و بلندترین شب سال است.
از ابتدای تابستان تا پایان پاییز، روزها کوتاهتر و شبها بلندتر میشوند.
در یلدا، این روند به اوج میرسد و پس از آن، شبها دوباره کوتاه و روزها بلند میشوند.
معنای واژهٔ «یلدا» و پیوند با ایزد مهر
احتمالاً نام «یلدا» در دوران ساسانی بر این شب نهاده شده، اما قدمت جشن بیش از سه هزار سال است. هرودوت نیز اشاره کرده که ایرانیان در دوران هخامنشی در این شب جشن میگرفتند.
واژهٔ «یلدا» از زبان آرامی-سریانی به معنای «تولد» و «زایش» است و منظور تولد ایزدی به نام «مهر» است.
یزد مهر و نقش او
ایزد مهر در فرهنگ ایران باستان نماد نور، حقیقت و عدالت است.
مهر واسطهٔ بستن پیمانهاست و به همین دلیل نماد عشق و دوستی نیز محسوب میشود.
نماد داوری او «ترازو» است و حتی واژهٔ «متر» به معنای واحد اندازهگیری از نام دیگر مهر یعنی «میترا» برگرفته شده است.
در تصویرسازیها، مهر بهصورت جوانی سوار بر گردونهٔ خورشید دیده میشود که پرتوهای نور را به زمین میفرستد.
مفهوم رنگ سرخ در شب یلدا نیز از همین زایش نور ناشی میشود؛ از این رو، انار و هندوانه به عنوان میوههای سرخرنگ نماد باروری و روشنایی هستند.
آداب و رسوم شب یلدا
میوهها و نمادها
انار: نماد باروری و میوهای مقدس.
هندوانه: نماد شادی و سلامت، دیرتر وارد سفرهٔ یلدا شد.
رنگ سرخ: نشانگر زایش نور و تولد مهر در بلندترین شب سال.
آیینهای دیگر
- گردهمایی خانوادگی و خوردن غذا همراه با آواز و موسیقی.
- روشن کردن آتش، نمادی از پاسداشت نور و گرما در دل زمستان.
- شعرخوانی و فال، به ویژه فال حافظ و شعر شاهنامه، بخشی جداییناپذیر از یلدا بوده است.
رسوم محلی
لرستان: بچهها شال خود را از بام همسایه آویزان میکردند تا خوراکی دریافت کنند.
خوزستان: تا سحر بیدار میماندند تا «قارون» چوبهایی بیاورد که به طلا تبدیل شود.
چهارمحال بختیاری: نان «گرده» با مهر آبی برای خوششانسی.
قزوین: مادربزرگها قصه میگفتند تا باران، برف یا تگرگ پیشبینی شود.
شب یلدا در اساطیر و منابع تاریخی
در اساطیر ایران، شب یلدا نماد تولد مهر و پیروزی نور بر تاریکی است.
نمونههای اساطیری شامل جمشید و فریدون هستند که نماد نور و پیروزی بر تاریکیاند.
ابوریحان بیرونی در کتاب «الآثار الباقیه» از یلدا با ویژگیهای مشابه و اهمیت دگرگونی زمستانی یاد کرده است.
روز «مهر دی» (شانزدهم دیماه در تقویم باستانی) نیز مرتبط با تولد مهر و شب یلدا است.
جشن «خُرَّمروز»
جشن نخست دیماه، نماد آغاز سال نوی زمستانی و بازگشت نور.
در این روز مردم لباس نو میپوشیدند، به دیدار هم میرفتند و به نیازمندان کمک میکردند.
روشن کردن آتش نماد پاسداشت نور و گرما بود.
پیام اصلی شب یلدا
شب یلدا، نویددهندهٔ صبح صادق و پیروزی نور بر تاریکی است.
امید به روشنایی و فردا.
یادآوری این حقیقت که حتی در تاریکترین زمانها، نور زاده میشود.
«آخرِ شبِ یلدا، سحر است.»
شنبه 8 آذر 2584
آئین شب «یلدا» در آسیای مرکزی؛ چالشها و فرصتهای بازیابی یک میراث مشترک
